Η αρχαία Ελεύθερνα αποτελούσε σημαντική πόλη, μια από τις εκατό πόλεις της Κρήτης κατά την αρχαιότητα, σύμφωνα με τον Όμηρο. Η θέση της ήταν εξαιρετικά προνομιακή καθώς βρίσκεται στη μέση απόσταση από την Κυδωνία στα δυτικά, την Κνωσό στα ανατολικά καθώς και τη Φαιστό και τη Γόρτυνα στα νότια. Πρόσβαση στη θάλασσα είχε από τον Σταυρωμένο και το Πάνορμο. Εκτεινόταν στους λόφους Πυργί, Νησί και κατά καιρούς στα γύρω υψώματα (Αλφά και Λαγκά). Σάτρα, Σάωρος, Άωρος, Απολλωνία είναι μερικά από τα πρώτα ονόματα της αρχαίας Ελεύθερνας σύμφωνα με τους λεξικογράφους. Ιδρυτής της φέρεται ο Ελευθήρ, δαίμονας που προστάτευε τον Κρητογενή Δία. Οι ανασκαφικές έρευνες του Πανεπιστημίου Κρήτης υπό την Διεύθυνση των Καθηγητών Π. Θέμελη στον Κατσίβελο (1985-2003), Θ. Καλπαξή στην ακρόπολη και το Νησί (έως το 2009) και Ν. Χρ. Σταμπολίδη στις θέσεις Ορθή Πέτρα, Ξενιανά, Μεσόπορο, Πηγαϊδάκι, Αγία Ειρήνη κ.α, μαρτυρούν την ανθρώπινη παρουσία σε όλη τη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού (3η-2η χιλ. π.Χ). Αρχιτεκτονικά λείψανα αυτής της εποχής έχουν εντοπιστεί στη θέση Πυργί (ακρόπολη) και στον Κατσίβελο.(CL)Η Γεωμετρική –Αρχαϊκή πόλη (9ος-6ος αιών. π.Χ) εκτεινόταν στις πλαγιές του λόφου του Πρινέ (Κατσίβελος), στην κορυφή του οποίου βρισκόταν η ακρόπολη. Η κατοίκηση στην πρώιμη Εποχή του Σιδήρου αποτελούνταν από οικιστικούς πυρήνες στη θέση Κατσίβελος, στην ακρόπολη και ενδεχομένως στη θέση Νησί. Ιερά φαίνεται να υπήρχαν εντός των οικιστικών πυρήνων ή κοντά σε αυτούς. Σημαντικό ήταν το ιερό στη θέση Πυργί, αφιερωμένο σε γυναικεία θεότητα. Μεγαροειδή οικοδομήματα δημόσιου χαρακτήρα (ανδρεία) έχουν εντοπιστεί στον Κατσίβελο. Στην Ορθή Πέτρα έχει εντοπιστεί η νεκρόπολη που χρονολογείται τον 9ο -6ο αι. π.Χ. Ο πλούτος και η ποιότητα των κτερισμάτων μαρτυρούν μια οικονομικά και πολιτικά ισχυρή τοπική αριστοκρατία με άρχοντες και πολεμιστές. (CL)Στους Κλασικούς χρόνους (5ος-4ος αι.π.Χ.) φαίνεται να διαμορφώθηκε ο μεγάλος περίβολος του ιερού στο Νησί και να πραγματοποιήθηκε σημαντική ανοικοδόμηση στον Κατσίβελο. Από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ η Ελεύθερνα αποκτά οργανωμένο οδικό δίκτυο. Κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους (3ος-1ος αι. π.Χ) η πόλη γνώρισε μεγάλη οικονομική και πολιτική άνθιση, συμμετέχοντας σε δίκτυα που την έφερε σε επαφή με την κεντρική Ελλάδα, τα νησιά του Αιγαίου, τη Μ. Ασία και την Πτολεμαϊκή Αίγυπτο.